پایان نامه دکتری یا رساله دکتری آخرین و بزرگترین فعالیت پژوهشی است که دانشجویان در طول دوره تحصیلی خود از بدایت تا نهایت انجام می‌دهند. از این منظر رساله دکتری برای هر دانشجویی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. دانشجویان گرایش‌های مختلف رشته مدیریت یک بار در دوران کارشناسی ارشد پایان‌نامه ارائه کرده‌اند و تا حدودی با مراحل مختلف آن اشنا هستند. با این وجود تفاوت‌های زیربنایی بین پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد و رسال دوره دکتری وجود دارد. تفاوت اصلی این دو در نوع تحقیق براساس هدف است. بیشتر مطالعات دوره ارشد به صورت کاربردی انجام می‌شود ولی در مقطع دکتری تحقیقات از نوع بنیادی هستند.
برای نوشتن پایان نامه دکتری مدیریت چه باید کرد؟
تمامی دانشجویان دوره دکتری یک بار تجربه دفاع از پایان نامه را در دوران کارشناسی ارشد داشته اند. با این وجود چرا همه دانشجویان دکتری مدیریت برای انجام پایان نامه های دکتری دچار مشکل هستند؟ بزرگترین مشکل برداشتن نخستین گام است. انتخاب موضوع پایان نامه دکتری اولین چالش دانشجویان می باشد. مراحل انجام پایان نامه های دکتری در ادامه تشریح شده است. بسیار ی از دانشجویان در دوره ارشد دچار اشتباهات بزرگی در نگارش پایان نامه شده اند ولی در هر صورت دفاع کرده اند. بسیاری از دانشجویان ارشد موضوعات مناسبی انتخاب نکرده اند و با چالش های انتخاب موضوع و مخصوصا روش تحقیق در پایان نامه روبرو بوده اند ولی دیگر در رساله دکتری نباید خبری از انتخاب موضوع نادرست یا انتخاب روش تحقیق نامناسب باشد.
برای نوشتن پایان نامه باید مطمعن باشید که از یک پایان نامه دیگر کپی نکنید ، اگر شما پایان نامه تان را به کسی داده اید که انجام بدهد باید اطمینان پیدا کنید که این در پایان نامه شما از روی یک پایان نامه دیگر کپی نشده باشد ، با یک سرچ کوچک می شود به این موضوع پی برد. خیلی ها می آیند و اعداد و ارقام آمار را عوض می کنند ، در حالی که اصلا نمی شود به همین راحتی یک عدد را جا به جا کرد چون در این صورت اصلا تحلیل های پایان نامه به هم میریزد. پس به این موضوع خیلی دقت کنید.
تفاوت پایان نامه کارشناسی ارشد و دکتری
برای انتخاب عنوان مناسب برای پایان نامه دکتری مدیریت باید تفاوت آن را پایان نامه مدیریت کارشناسی ارشد بدانیم.از نظر هدف پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد از نوع کاربردی است و پایان نامه دوره دکتری معمولا از نوع بنیادی است. یعنی دانشجویان دکترا باید یک مدل جدید ارائه دهند. همین نکته کلید انتخاب عنوان است. بنابراین یک رساله مناسب برای دانشجویان دوره دکترا باید اغلب با مدلسازی شروع شود. از نظر روش و ابزار گردآوری داده ها نیز پایان نامه کارشناسی ارشد و دکتری تفاوت دارند. در یک پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت تحقیق از نوع توصیفی-پیمایشی است. اغلب موضوعات پایان نامه های رشته مدیریت و روانشناسی نیاز به پیمایش یعنی پرسشنامه و مصاحبه دارند و این روش می بایست در پایان نامه های دکتری انجام شود ولی در کنار آن باید از روش های دیگر نیز استفاده گردد.در انجام پایان نامه های دکتری از نوع روش تحقیق ترکیبی استفاده می شود.
استفاده از روش های پیمایشی در انجام پایان نامه های دکتری
آنچه در انجام پایان نامه های دکتری بسیار مهم است بخش مصاحبه می باشد. شما به عنوان یک پژوهشگر دوره دکتری باید با مصاحبه های ساخت یافته و نیمه ساخت یافته آشنا باشید. اگر زمانی تنها یک پرسشنامه با طیف لیکرت کار شما را انجام می داد اکنون باید به مصاحبه اقدام کنید. دقت کنید با استفاده از یک برنامه ضبط صدا روی گوشی هوشمند خود می‌توانید مصاحبه تخصصی با مدیران و اساتید را ضبط کنید. سپس فایل صوتی را در منزل با دقت و وسواس تایپ کنید. در ادامه انتخاب موضوع پایان نامه و سپس انتخاب روش تحقیق جمع آوری شده است.
آیا برای انتخاب موضوع پایان نامه به مشکل خورده اید؟ آیا نمی دانید برای انتخاب موضوع چیکار کنید؟ آیا استاد راهنما کمکی برای انتخاب موضوع نمی کند؟ اگر با این مشکلات روبرو هستید حتما این مقاله را بخوانید و نکات آن را اجرا کنید تا بتوانید موضوع مناسب و خوبی برای پایان نامه خود انتخاب کنید. اهمیت انتخاب موضوع برای انجام پایان نامه از ارزش بسیار بالایی برخوردار است. انتخاب موضوع پایان نامه یکی از مهم ترین مراحل انجام پایان نامه ارشد و دکتری می باشد که برای انتخاب موضوع پایان نامه می بایست مراحلی را انجام دهید. دوستان عزیز برای انجام هر کاری نیاز به یک سری اقدامات داریم و با نشستن و نگاه کردن شما نمی توانید موضوع برای پایان نامه خود مشخص کنید. بعضی از دانشجویان هم برای اینکه کار خود را راحت کنند به دنبال این هستند که استاد راهنما یا مشاور برای آن ها موضوع انتخاب کند. برای انتخاب موضوع شما باید ابتدا با استاد راهنما خود مشورت کنید، دقت کنید در مورد انتخاب موضوع با استاد راهنما و مشاور خود مشورت کنید. چرا باید با استاد راهنما مشورت کنم؟ چون بسیاری از اساتید ما فقط در حیطه های موضوعی که خودشان تسلط دارند، تمایل به همکاری دارند یا دانشجو قبلی آن ها موضوعی را تا جایی جلو رفته و آن ها از شما می خواهند ادامه آن موضوع را انجام و توسعه دهید. پس از مشورت اولیه با استاد راهنما شما باید گام های زیر را برای انتخاب موضوع پایان نامه انجام دهید.
مراحل انتخاب موضوع پایان نامه
۱-مشخص کردن موضوعات مورد علاقه خود و استاد راهنما
۲-خواندن مقالات فارسی و گرفتن مقالات فارسی داخلی که شامل مقالات کنفرانسی معتبر و مجلات علمی و پژوهشی می شود.
۳- خواندن حداقل چکیده مقالات فارسی
۴- مشخص کردن حیطه کار از طریق مقالات فارسی
۵- دریافت و خواندن مقالات انگلیسی و ترجمه آن ها ، در این مرحله لازم نیست تمام مقالات را بخوانید، ابتدا چکیده انگلیسی را باید ترجمه کنید و سپس اگر موضوع خوبی برای شما بود می توانید آن مقاله را به عنوان مقاله BASE انتخاب کنید و جلو بروید.
۶- داشتن حداقل یک الی دو مقاله انگلیسی BASE و چندین مقاله فارسی برای ادامه و شروع کار پایان نامه الزامی است.
۷- انتخاب موضوعات پایان نامه و مقاله BASE برای آن
۸- ارسال و گذاشتن جلسه با استاد راهنما در مورد انتخاب موضوع پایان نامه و ارائه مقاله های شبیه به آن
۹- مشخص کردن نوآوری موضوع پایان نامه نسبت به پژوهش ها و مقالات پیشین
۱۰-مرحله بعدی این است که شما مشخص کنید این موضوع پایان نامه را با چه روش و با چه نرم افزاری می خواهید انجام دهید.
۱۱-در انتخاب روش تحقیق پایان نامه و انتخاب نرم افزار برای تجزیه و تحلیل دقت زیادی کنید چون همه روش ها و همه نرم افزارها برای هر موضوعی کاربرد ندارد.
۱۲-حداقل یک مقاله خوب می بایست با این روش انجام شده باشد و آن را با کمک استاد راهنما مشخص کنید.
۱۳-اگر استاد راهنما شما باهاتون همکاری نمی کنه می بایست از فردی متخصص برای انتخاب موضوع و همچنین انتخاب روش تحقیق استفاده کنید. بعضی از دوستان منتظر استاد می مانند و باید بهتون بگم فقط وقتتان تلف می شود اگر منتظر نظرات استاد هستید.
دوستان تمام مراحل گفته شده برای انتخاب موضوع پایان نامه حاصل تجارب نگارش و تدریس روش های تحقیق برای انجام پایان نامه های دکتری در ایران می باشد و شما نمی توانید با قوانین اروپا، کانادا و آمریکا برای انجام پایان نامه در ایران استفاده کنید وموفق شوید. تمام نکات گفته شده بومی سازی مسائل پایان نامه برای ایران و ارتباط با اساتید دانشگاه های مختلف ایران است. در انجام پروپوزال پس از گرفتن واحد پایان‌نامه در آن ترم می‌بایست در اولین و مهمترین قدم باید به دنبال استاد راهنما خوب، بااخلاق و باسواد باشید. انتخاب استاد راهنما در انجام پایان‌نامه بسیار بااهمیت است چراکه شما باید تا آخر جلسه دفاع در طول چندین ماه با آن در ارتباط باشید. بعضی از اساتید، خودشان موضوع موردنظر را برای دانشجو مشخص می‌کنند و اغلب از دانشجو می‌خواهند که تحقیق کنند و موضوع موردنظر خود را اعلام کنند و ممکن است استاد راهنما حیطه و زمینه‌ای که می‌خواهد دانشجو در آن زمینه موضوع خود را انتخاب کند را به دانشجو بگوید. پس‌ازاین مرحله شما باید به دنبال انتخاب موضوع باشید که مهمترین شروع اقدام عملی دانشجو است. موضوع و عنوان اصلی شما بسیار مهم است چون‌که شما هر کاری تا آخر می‌خواهید انجام دهید بستگی به موضوع انتخابی شما دارد. عنوان پایان‌نامه خود را با توجه به معیارهایی مانند نیاز و شکاف جامعه، مشکلات ایجادشده در پروژه ، جامعه و موضوع و مشکلاتی باشد که بتوان آن‌ها را در عمل اجرا نمود. در اختیار داشتن امکانات تحقیق نظری و عملی، داشتن دانش و علاقه در زمینه موردنظر، آینده شغلی و مواردی از این قبیل انتخاب کنید. موضوعی که انتخاب می‌کنید باید جدید باشد و نباید درگذشته انجام‌شده باشد. معنای جدید بودن این نیست که اصلاً قبلاً کسی در این موضوع کارنکرده باشد چون در واقعیت هم چنین موضوعی وجود نخواهد داشت، بلکه می‌تواند موضوع موردنظر درروش انجام خود و ابزار تجزیه‌وتحلیل خود جدید باشد یا از دیدگاهی جدید به آن موضوع بپردازی. یکی از راه‌های مشخص شدن عدم تکراری بودن موضوع پایان‌نامه ثبت موضوع در سایت‌های مشخص شد (مانند ایران داک یا گنج دانش) است. انتخاب موضوع پایان‌نامه از اولین و اصلی‌ترین اقدام دانشجو جهت شروع هر پایان‌نامه است. اگر عنوان پایان نامه مناسب نباشد هر چه قدر دانشجو در ادامه تلاش بیشتری هم انجام دهد به آن موفقیت بالادست پیدا نخواهد کرد. اولویت اصلی عنوان پایان نامه، کاربردی بودن آن در جامعه است. موضوعی که کاربردی نباشد اغلب با انگیزش و جذابیت کمتری روبرو می‌شود. اما هدف از کاربردی بودن این نیست که این موضوع در حال حاضر در کشور ما اجرایی باشد.
عنوان پایان نامه می‌بایست به طریقی انتخاب‌شده باشد که در ادامه با ایجاد بسترهای مناسب و ایجاد زیرساخت‌ها قابلیت اجرا داشته باشد . در اول انتخاب هر موضوع می‌بایست در کاربردی بودن آن در اجرا و همچنین هدف و ضرورت انجام این پژوهش برای خودتان آشکارشده باشد و چه ضرورتی بوده که شما این موضوع را انتخاب کردید. ضعف‌ها و شکاف‌های ایجادشده در رشته خود می‌تواند راهنمای شما در انجام موفق انتخاب پایان‌نامه باشد. تنها شخصی که در هنگام انتخاب موضوع و انجام پروپوزال با آن در تماس هستید و با آن جلسه می‌گذارید،استاد راهنما شما است. پروپوزال باید با نظر استاد راهنما نوشته شود یا نظر استاد راهنما را در مورد موضوع انتخابی و روش انجام کار متقاعد کنید. در برخی موارد استاد راهنما و اساتیدی که اصطلاحاً مشاور نامیده می‌شوند خودشان برای دانشجو موضوع پایان‌نامه را انتخاب کرده و سپس دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد و دکتری ، بر اساس عنوان مشخص‌شده اقدام به تنظیم پروپوزال مربوط به پایان‌نامه خود می کنند که این کار می‌تواند مزایایی برای دانشجو داشته باشد که از آن جمله می‌توان به اطمینان یافتن از دادن صلاحیت و تائید موضوع پایان‌نامه توسط اساتید مربوطه اشاره نمود. گام بعدی پس از انتخاب موضوع پایان‌نامه و تصویب آن توسط استاد راهنما و هیئت‌علمی دانشگاه، شروع به کار پروپوزال پیشنهادی می‌باشد. روش تحقيق هميشه يكي از پرچالش ترين مراحل انجام پايان نامه است. دانشجويان در انتخاب روش تحقيق پايان نامه بايد خيلي با وسواس و دقت نگاه كنند.به دليل اينكه اين مرحله نيازمند علم انواع روش هاي تحقيق است.يعني شما بايد با توجه به موضوع و هدف اصلي پايان نامه،روش تحقيق مناسب را براي پايان نامه خود انتخاب كنيد.انتخاب اشتباه روش تحقيق ،تمام مراحل پايان نامه را خراب مي كند. اگر فلان دوست شما در پايان نامه خودش از روش تحقيقی استفاده كرده دليل نميشه شما هم اون روش تحقيق رو انتخاب كنيد.روش تحقيق هر پايان نامه با پايان نامه ديگر متفاوت است.روش تحقيق در فصل سوم پايان نامه آورده مي شود. در پروپوزال بايد شما مشخص كنيد كه با چه روش تحقيقي مي خواهيد به هدف نهايي پايان نامه برسيد.براي انتخاب روش تحقيق حتما علاوه بر استاد راهنما با متخصصين پايان نامه مشورت كنيد.بسياري از اساتيد هم به روش تحقيق دقت لازم را ندارند و در جلسه دفاع پايان نامه ،داوران با سند و مدرك مي توانند اثبات كنند كه روش شما مناسب اين پايان نامه نبوده است. در اينجاست كه كل كار پايان نامه شما به علت انتخاب نامناسب روش تحقيق زير سؤال می رود. یک قسمت مهمی از پایان نامه ، روش تحقیق شماست ؛ روش تحقیق باید متناسب با موضوع انتخاب شده ی شما باشد و شما نمی توانید یک موضوع را با یک روش دیگر انجام بدهید و این کار قابل انجام نیست! برای مثال روش تحقیق چندمعیاره کارش این است که معیارهای مختلف را کنار هم بچیند و آن ها را اولویت بندی کند و هیچوقت برای اون ها مدل سازی نمیکنه و کارش اولویت بندی کردن است. و اگر در عنوان نوشتید شناسایی خیلی فرق داره با وقتی که بنویسید مدل سازی یا اولویت بندی ، بنابراین هرچیزی که داخل عنوان بیاید باید روش تحقیق بر اساس همان انتخاب شود. روش های تحقیق اشتباه و غیرکابردی استفاده نکنید و از انتخاب این نوع روش پرهیز کنید و خیلی به این موضوع دقت کنید.
برای انجام هر پژوهش و رسیدن به هدف اصلی پایان نامه خود، نیاز است که با یک روش تحقیق مشخص شما این کار را انجام دهید. هر پژوهش و پایان نامه ای باید یک روش تحقیق داشته باشد. روش تحقیق پایان نامه در فصل سوم باید تعیین شود که نکاتی که در فصل روش تحقیق نیاز است بدانید در مقاله فصل سوم پایان‌نامه چگونه باید نوشته شود، آورده شده است. روش تحقیق عبارت از به کارگیری راه و روش خاصی است که اطلاعات مناسب تر و بیشتر را درباره موضوع مورد مطالعه فراهم نموده و عوامل و علل مرتبط بدان را مشخص نماید. روش های متفاوتی برای جمع آوری داده ها ، مطالعه و تجزیه و تحلیل داده ها در هر پایان نامه وجود دارد که به عنوان بخش روش تحقیق پایان نامه در نظر گرفته می شود. هر پایان نامه ای را نمی توان با یک روش یکسان انجام داد و نیاز است ابتدا هدف اصلی پایان نامه خود را بدانید و سپس با توجه به هدفی که دارید روش مناسب را انتخاب کنید. شما باید در انجام فصل سوم کاربرد روش تحقیق که قرار است استفاده کنید، بدانید. در حقیقت در پایان نامه باید روش تحقیقی انتخاب شود که شما با زحمت کمتر و دقت بیشتر و زمان کوتاهتر می توانیم به هدف اصلی پژوهش خود برسیم.
فصل سوم روش تحقیق پژوهش را به‌طور کامل توضیح می‌دهد و این به معنی درس دادن نرم‌افزار و ابزار پژوهش شما نیست. روش تحقیق یعنی با چه ابزاری می‌خواهید پژوهش خود را جمع‌بندی و تجزیه‌وتحلیل کنید. هر تحقیق و پژوهش علمی باید دارای روش مخصوص به خود باشد که انتخاب روش باید با توجه به موضوع پایان‌نامه و مقاله مشخص گردد، نمی‌توان هر روش و ابزاری را برای پژوهش خود انتخاب کنید و اول باید بدانید کاربرد آن روش چیست و آیا به شما جهت رسیدن به مقصد نهایی کمک می‌کند یا خیر؟ پاسخ این پرسش شمارا جهت انتخاب روش مناسب کمک خواهد نمود. نمی‌توان اگر بحث شما آزمایشی است از روش‌های آماری استفاده کنید و یا نمی‌توان اگر رتبه‌بندی بر معیارها بر اساس معیارها را به‌صورت چندگانه می‌خواهید از روش آماری استفاده کنید چون روش آماری نمی‌تواند این کار را انجام دهد و نیاز به روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره است. در انتخاب مناسب روش تحقیق خود دقت زیادی کنید و انتخاب اشتباه روش تحقیق می‌تواند پژوهش و پایان‌نامه شمارا به‌طورکلی رد کند و تمام زحمات شمارا بیهوده کند. انتخاب روش تحقیق شما در رشته‌های مدیریت اغلب آزمایشگاهی نیست و به یک صورتی آماری است یا ربطی به آمار پیدا می‌کند. روش‌های تحقیقاتی مختلفی برای انجام پایان‌نامه‌ها وجود دارد و انتخاب روش تحقیق برای هر عنوانی متفاوت است. رفرنس دهی در این فصل مهم است ولی نه به میزان رفرنس دهی در فصل دوم ، چون اغلب مطالب فصل سوم از کتاب‌های مرجع انتخاب‌شده است.
انواع تحقیق ازنظر کنترل متغیرها
تحقیق را ازنظر میزان کنترل محقق بر متغیرهای تحقیق می‌توان به غیرآزمایشی و آزمایشی طبقه‌بندی کرد.
الف. تحقیق غیرآزمایشی
بیشتر تحقیقاتی که درروان‌شناسی و تعلیم و تربیت انجام می‌گیرند، از انواع تحقیقات غیرآزمایشی هستند. در تحقیق غیرآزمایشی روابط بین متغیرهای دست‌کاری نشده مطالعه می‌شود. بدین معنا که محقق متغیرهای موردمطالعه را شخصاً دست‌کاری نمی‌کند، بلکه آن‌ها را به‌گونه‌ای که درگذشته اتفاق افتاده‌اند بررسی می‌کند و تأثیر آن‌ها را بر یکدیگر و یا در سایر متغیرهای موردنظر مورد مشاهده قرار می‌دهد. یکی از دلایلی که محقق در تحقیق غیرآزمایشی متغیرها را دست‌کاری نمی‌کند، مربوط به جنبه‌های اخلاقی و انسانی تحقیق است. دو نمونه دیگر از تحقیق‌های غیرآزمایشی، یکی تحقیق علّی – مقایسه‌ای یا تحقیق پس رویدادی و دیگری تحقیق همبستگی است.
- تحقیق علّی – مقایسه‌ای
تحقیق علّی – مقایسه‌ای یا پس رویدادی به تحقیق‌هایی گفته می‌شود که در آن پژوهشگر علل احتمالی متغیر وابسته را موردمطالعه قرار می‌دهد. چون متغیر وابسته و مستقل هر دو درگذشته رخ‌داده‌اند، لذا این نوع تحقیق غیرآزمایشی را تحقیق پس رویدادی می‌نامند.
- تحقیق همبستگی
تحقیق همبستگی یکی از انواع تحقیق‌های غیرآزمایشی است که در آن رابطه بین دو یا چند متغیر موردمطالعه قرار می‌گیرد. یکی از تفاوت‌های مهم تحقیق همبستگی با تحقیق پس رویدادی یا علّی – مقایسه‌ای آن است که تحقیق همبستگی در مورد رابطه بین متغیرهایی که فقط در مورد یک گروه به‌دست‌آمده است به کار می‌رود. روش همبستگی نسبت به روش علّی – مقایسه‌ای دو مزیت دارد. نخست اینکه با استفاده از این روش، پژوهشگر می‌تواند رابطه بین چند متغیر هم‌زمان را با یک متغیر موردبررسی قرار دهد. در مطالعات مربوط به علوم رفتاری همواره یک رفتار تابعی از چندین متغیر است که به‌طور مشترک بر آن رفتار اثر می‌گذارند. درواقع پژوهش‌های چند متغیری که از مشخصه پژوهش‌های علوم رفتاری است، از طریق تحقیق همبستگی بهتر امکان‌پذیر است. در این‌گونه تحقیق‌ها محقق می‌تواند رابطه بین یک الگوی رفتاری را با چندین متغیر به‌طور هم‌زمان مطالعه کند. دوم درروش علّی – مقایسه‌ای محقق می‌تواند تأثیر چند متغیر مستقل بر یک متغیر وابسته را موردمطالعه قرار دهد، اما نمی‌تواند رابطه بین متغیرهای مستقل را جداگانه بررسی کند. درصورتی‌که در تحقیق همبستگی پژوهشگر قادر است رابطه بین متغیرهای مستقل را با یکدیگر و همچنین اثر هر متغیر مستقل بر متغیر وابسته را با حذف همبستگی آن متغیر مستقل با سایر متغیرهای مستقل موردمطالعه قرار می‌دهد. تحقیق همبستگی برای دو هدف به کار می‌رود: (۱) مطالعه همبستگی بین دو یا چند متغیر، (۲) پیش‌بینی یک متغیر از روی متغیر دیگر. در پژوهش‌های پیش‌بینی، متغیر یا متغیرهای مستقل را متغیر پیش‌بین و متغیر وابسته را متغیر ملاک می‌نامند. در این‌گونه تحقیق‌ها، پژوهشگر باید متغیر پیش‌بین را قبل از متغیر ملاک به دست آورد.
ب. تحقیق آزمایشی
تحقیق آزمایشی روشی نظام‌دار و منطقی برای پاسخ دادن به پرسش پژوهشی است. «اگر این کار تحت شرایط کنترل‌شده‌ای انجام گیرد چه خواهد شد؟» آزمایش‌کنندگان، محرک، رفتار یا شرایط محیطی را دست‌کاری می‌کنند، سپس چگونگی تأثیر آن را در تغییر وضعیت و یا رفتار آزمودنی مورد مشاهده قرار می‌دهند. دست‌کاری آن‌ها دقیق و منظم است. آن‌ها باید از عوامل دیگری که بر نتیجه کار اثر می‌کند آگاه باشند و آن‌ها را به‌گونه‌ای کنترل نمایند یا از میان بردارند تا بتوانند بین عامل دست‌کاری شده و آثار مشاهده‌شده رابطه‌ای منطقی برقرار سازند. تحقیق آزمایشی روشی را برای آزمودن فرضیه فراهم می‌کند. پس‌ازآنکه پژوهشگران مسئله‌ای را تعریف کردند، برای آن‌یک پاسخ آزمایشی یا فرضیه پیشنهاد می‌کنند. آنان فرضیه را می‌آزمایند و بر اساس رابطه میان متغیرهای کنترل‌شده‌ای که مشاهده کرده‌اند آن‌ها را تأیید یا رد می‌کنند. باید توجه داشته باشیم که تأیید یا رد یک فرضیه بر اساس احتمال بیان می‌شود نه بر اساس یقین تحقیق آزمایشی، روش کلاسیک آزمایشگاه علم است که در آن عناصر دست‌کاری شده و آثار مشاهده‌شده را می‌توان کنترل کرد. این روش پیچیده‌ترین، دقیق‌ترین و مؤثرترین روش برای کشف و پروراندن اصول و نظریه‌های علمی است. گرچه بیشترین کاربرد تحقیق آزمایشی در آزمایشگاه است، اما باید دانست که در موقعیت‌های غیر آزمایشگاهی مانند کلاس درس نیز که عوامل یا متغیرهای مهم را می‌توان تا حدودی کنترل کرد، به گونه مؤثری به کار می‌رود. هدف آنی آزمایش، پیش‌بینی وقایع در موقعیت‌های تجربی است. هدف غایی آن تعمیم روابط متغیرهاست به‌گونه‌ای که در خارج از آزمایشگاه و در مورد جامعه گسترده‌تر نیز صادق باشد. تحقیق آزمایشی را می‌توان به دوطبقه تقسیم کرد: آزمایش آزمایشگاهی و آزمایش میدانی. آزمایش آزمایشگاهی در یک موقعیت فیزیکی جدا از موقعیت عادی زندگی انجام می‌گیرد. پژوهشگر متغیر مستقل را دست‌کاری و متغیرهای رقیب را با دقت هر چه بیشتر کنترل می‌کند. بدین معنا که بسیاری از متغیرهای ناخواسته را که ممکن است بر متغیر وابسته تأثیر بگذارند حذف یا اثر آن‌ها را خنثی می‌کند. متغیرهای موردمطالعه به‌طور دقیق و به‌صورت عملیاتی تعریف و با ابزارهای دقیق اندازه‌گیری می‌شوند و بدین ترتیب واریانس خطابه کمترین مقدار کاهش می‌یابد. یکی از محدودیت‌های آزمایش آزمایشگاهی، ساختگی بودن موقعیت آزمایش است. وقتی‌که پژوهشگر می‌کوشد تا متغیرهای ناخواسته را کنترل کند، کنترل دقیق سبب می‌شود که موقعیت آزمایشی به یک محیط ساختگی و متفاوت با موقعیت واقعی زندگی تبدیل شود. این امر موجب می‌شود که تعمیم‌پذیری نتایج حاصل از آزمایش آزمایشگاهی به موقعیت‌های واقعی محدود شود؛ بنابراین، هرچند روایی درونی آزمایش آزمایشگاهی در مقایسه با سایر روش‌های تحقیق بالاست، روایی بیرونی آن با برخی محدودیت‌ها همراه است. نمونه‌های خوبی از آزمایش‌های آزمایشگاهی را می‌توان در پژوهش‌های انجام‌شده در مورد شرطی شدن پاسخگر یا کلاسیک توسط پاولوف، شرطی شدن کنشگر یا فعال توسط اسکینر، یادگیری مشاهده‌ای توسط بندورا و پژوهش‌های انجام‌شده در سایر رشته‌های علمی یافت.
آزمایش میدانی، برخلاف آزمایش آزمایشگاهی در موقعیت‌های واقعی و با نمونه‌های بزرگ‌تر انجام می‌گیرد. اصول کلی انجام دادن آزمایش میدانی همانند آزمایش آزمایشگاهی است، با این تفاوت که دقت کنترل در آزمایش‌های میدانی کمتر از آزمایش‌های آزمایشگاهی است. در آزمایش میدانی نیز مانند آزمایش آزمایشگاهی آرایش تصادفی و گمارش تصادفی گروه‌ها به تدابیر آزمایشی به کار بسته می‌شود، متغیرهای موردمطالعه با دقت به‌صورت عملیاتی تعریف و با ابزارهای دقیق مورداندازه‌گیری قرار می‌گیرند؛ اما موقعیتی که در آن آزمایش انجام می‌گیرد با موقعیت واقعی تفاوت چندانی ندارد. ساختگی بودن موقعیت آزمایشی که در مورد آزمایش آزمایشگاهی وجود دارد، در اینجا یا در اصل وجود ندارد یا به حداقل ممکن کاهش می‌یابد، زیرا آزمایش در شرایط طبیعی و آزاد انجام می‌گیرد. باوجوداین، کنترل پژوهشگر به متغیرهای ناخواسته در آزمایش‌های میدانی کمتر از آزمایش‌های آزمایشگاهی است. به همین دلیل، آزمایش میدانی هرچند از روایی بیرونی بالاتر یعنی تعمیم‌پذیری بیشتر نتایج برخوردار‌است، روایی درونی آن کمتر از آزمایش آزمایشگاهی است. آزمایش‌های آزمایشگاهی بیشتر در پژوهش‌های بنیادی و برای آزمودن و پروراندن نظریه‌های علمی به کار می‌روند. آزمایش میدانی علاوه بر اینکه برای آزمودن نظریه‌های علمی قابلیت کاربرد دارند، برای یافتن پاسخ مسائل علمی و پژوهش‌های کاربردی نیز به کار می‌روند؛ بنابراین، انعطاف‌پذیر یو کاربرد در مورد انواع مسائل پژوهشی، ازجمله مزیت‌های آزمایش‌های میدانی به شمار می‌رود.
یکی از محدودیت‌های مهم پژوهش‌های میدانی، مشکل اجرایی آن در دست‌کاری متغیرهای مستقل و گمارش تصادفی گروه‌ها به تدابیر آزمایشی است. به‌عنوان‌مثال، گاهی ممکن است خانواده‌ها و یا اولیای مدارس با گمارش تصادفی دانش آموزان به‌عنوان گروه گواه و یا آزمایشی موافقت نکنند. اجرای یک برنامه یا روش آموزشی جدید در مدارس ایران، مستلزم تصویب آن در شورای عالی آموزش‌وپرورش است و اگر چنین مصوبه‌ای وجود نداشته باشد، مدیران مدارس اجازه اعمال یا دست‌کاری این‌گونه متغیرهای مستقل را به پژوهشگر نخواهند داد. به‌عنوان نمونه‌ای از آزمایش میدانی، به مثال زیر توجه کنید. پژوهشگری می‌خواهد این فرضیه را بیازماید که «استفاده از کیت‌های آموزش علوم دوره راهنمایی تحصیلی، یادگیری دانش آموزان را افزایش می‌دهد». این پژوهشگر چهار منطقه از مناطق آموزشی تهران را به‌طور تصادفی انتخاب و از میان مدارس راهنمایی هر منطقه دو مدرسه دخترانه و دو مدرسه پسرانه را از روی فهرست مدارس با روش تصادفی ساده انتخاب می‌کند. در هر یک از این مدارس از هر پایه ۲ کلاس را به‌طور تصادفی به‌عنوان کلاس نمونه برمی‌گزیند. بدین ترتیب، از هر مدرسه ۶ کلاس (دو کلاس از هر پایه) در نمونه قرار می‌گیرند. در هر مدرسه یکی از کلاس‌های هر پایه را به‌قیدقرعه به گروه آزمایشی و کلاس دیگر را به گروه گواه می‌گمارد (آرایش تصادفی).
طرز استفاده از کیت‌های آموزشی را به معلمان آموزش می‌دهد و ضمن توضیح هدف تحقیق از آنان می‌خواهد که در کلاس‌های آزمایشی درس علوم را با استفاده از کیت‌ها و در کلاس‌های گواه بدون استفاده از کیت‌ها علوم را تدریس کنند. در پایان دوره آزمایش که حدود چهار ماه به طول می‌انجامد، یک تست پیشرفت تحصیلی درس علوم در مورد دانش آموزان گروه گواه و گروه آزمایشی اجرا می‌کند. سپس میانگین نمره‌های دانش آموزان گروه گواه و آزمایشی پایه‌های مختلف را با آزمون t برای گروه‌های مستقل مقایسه می‌کند نتیجه این مقایسه نشان می‌دهد که میانگین نمره‌های دانش آموزان گروه آزمایشی در هر سه‌پایه تحصیلی از میانگین گروه گواه بالاتر است. بدین ترتیب درستی فرضیه را تأیید می‌کند. ملاحظه می‌شود که در این مثال، متغیر مستقل (استفاده از کیت‌های آموزش علوم) توسط پژوهشگر دست‌کاری و کنترل می‌شود. متغیرهای اضافی و ناخواسته با آرایش تصادفی کنترل می‌شوند. مطالب آموزشی و سطح آموزش و معلم درس در هر دو گروه آزمایشی و گواه یکسان است. هر دو گروه ازنظر جمعیتی و پایگاه اقتصادی – اجتماعی کم‌وبیش یکسان‌اند، زیرا از هر مدرسه دو کلاس از هر پایه انتخاب‌شده، یکی در گروه گواه و دیگری در گروه آزمایشی قرارگرفته است. هر دو گروه با تست واحد و تحت شرایط یکسان آزمون شده‌اند. تعداد دانش آموزان دختر و پسر در هر پایه و در هر گروه تقریباً برابر بوده‌اند. ملاحظه می‌شود که اولاً بیشتر متغیرهای اثرگذار بر یادگیری دانش آموزان دو گروه کنترل‌شده‌اند، بنابراین هرگونه تفاوت مشاهده‌شده در یادگیری دانش آموزان دو گروه را با اطمینان کافی می‌توان به اثر تدبیر آزمایشی یعنی استفاده از کیت‌های آموزشی نسبت داد.
مقالات مشابه با این مقاله:
نوشته شده توسط مهندس مهرداد حمصیان
